امام حسن عسکری (ع) تمامی کمالات اخلاقی پدران و اجداد گرامی خود را به ارث برده و با ذات خود عجین ساخته بود. والاترین جلوه های عالی اخلاق را در حرکات و سکنات خود نمایان می ساخت و مردم را بهره مند می کرد. 

حضرت امام حسن بن علی بن محمد علیهم السلام  مشهور به امام حسن عسکری(ع) یازدهمین امام شیعیان است که به مدت شش سال امامت را بر عهده داشت. او فرزند امام هادی(ع) و پدر امام مهدی(عج) است.درمنابع شیعی آمده است، مادرش حدیث یا «حدیثه» نام داشت. همسر باوفای امام عسکری(ع) بانو«نرجس» بودند که ایشان مادر حضرت اباصالح المهدی (عج) است، امام غیر از ایشان همسردیگری نداشتند.

فرزندان  امام حسن عسکری(ع)

 بر اساس  آنچه که در منابع آمده است ، تنها فرزند امام عسکری، امام زمان(عج) مسمّا به «م‌ح‌م‌د» است. از علمای اهل سنت نیز کسانی چون ابن اثیر، شبلنجی و ابن صباغ مالکی نیز نام محمد را به عنوان فرزند امام عسکری  علیه السلام ذکر کرده‌اند. درباره فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد و ایشان را دارای سه پسر و سه دختر شمرده‌اند.

مهمترین  توصیه های امام برای مسلمانان

امام یازدهم امام حسن عسکری علیه السلام به شیعیان توصیه های فراوانی داشته اند که در یکی از آن موارد ایشان فرموده‌اند: «اوصیکم بتقوی‌الله والورع فی‌دینکم و الاجتهاد لله و صدق الحدیث و اداء الامانه الی من ائتمنکم من بر او فاجر و طول السجود و حسن‌الجوار فبهذا جاء محمد صلی‌الله علیه وآله و سلم.

صلوافی عشائرهم و اشهدوا جنائزهم و عودوا مرضاهم وادوا حقوقهم فان‌الرجل منکم اذا ورع فی‌دینه و صدق فی‌حدیثه و ادی الامانه و حسن خلقه مع‌الناس قیل‌: هذا شیعی فیسرنی ذلک (بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۷۲)در بخش اول این حدیث امام عسکری علیه‌السلام به رعایت  کردن در هشت فضیلت شیعیان را سفارش کرده اند چرا که عمل به این عوامل و قوانین، راه  تکامل و سعادت فردی و اجتماعی را روشن می سازد. 

امانت‌داری

امام می فرمایند که بازگرداندن امانت به هر کس نیکوکار باشد یا بدکار از صفات برجسته شیعیان است؛ ایشان بر این وصیت خویش اصرار خاص دارند.

سجده‌های طولانی

گذاشتن پیشانی بر خاک و سجده برای خدا ضامن آزادی و عزت و رهایی از بردگی غیر خدا است؛ سجده‌های طولانی در نمازها و غیر آن آثار فراوان جسمی و روحی و دنیوی و اخروی دارد و شاخص تشیع است.

اجتهاد در راه خدا

اهل بیت علیهم‌السلام اهل عمل، کوشش و فعالیت در راه خدا بوده‌اند و پیروان خویش را از تنبلی، بی‌حالی، سستی و ضعف بازداشته و به سعی و تلاش همه جانبه فرا خوانده‌اند. امام عسگری علیه‌السلام شیعیان را به اجتهاد در راه خدا و برای خدا دعوت کرده‌اند.

تقوا و ورع

امام در این حدیث می فرمایند که پرهیزکاری و خداترسی، رعایت احتیاط ، خود کنترلی ،خویشتن‌داری، مهار نفس اماره و آراستگی به جهاد اکبر، وابسته به تقوی و ورع است؛ با تقوا بودن و داشتن ورع در دین و مواظبت بر احکام و قوانین الهی و رعایت آن‌ها اصل نخستین و هدف نهایی آموزه‌های دینی است.

راستگویی

صداقت در گفتار و دوری از دروغ یک امتیاز و فضیلت بزرگ زیباست که باید شیعیان به آن آراسته و شناخته شوند.اهل بیت علیهم‌السلام اهل عمل، کوشش و فعالیت در راه خدا بوده‌اند و پیروان خویش را از تنبلی و بی‌حالی و سستی و ضعف بازداشته و به سعی و تلاش همه جانبه فرا خوانده‌اند. امام عسگری علیه‌السلام شیعیان را به اجتهاد در راه خدا و برای خدا دعوت کرده‌اند.

همسایه داری

شیعیان به احترام به همسایگان و برخورد نیک و زیبا با آنان و تکریم آنان و رعایت حقوق آنان سفارش شده‌اند وآگاهی از رنج‌ها و دردها و مشکلات همسایگان و کمک به آنان و رفع احتیاجات آنان و خوش اخلاقی با آنان از آداب اخلاقی شیعه اهل بیت (ع) است.

معاشرت زیبا و ارتباطات نیکو با مخالفان 

ضرورت همزیستی مسالمت آمیز با مخالفان شیعه و ارتباطات بیدار گرانه و آموزنده با اهل سنت یک اصل وقانون اخلاقی شیعه است؛ امام حسن عسکری علیه‌السلام به شیعیان فرمان می‌دهند چهار کار را در ارتباطات با مخالفان خویش انجام دهند؛ نماز خواندن با آنان و در بین قبایل و طوایف آنان و در خانه‌ها و مساجد اهل سنت، و حضور در تشییع جنازه مخالفان، و عیادت مریضان، و ادای حقوق آنان.

باید شیعیان با مخالفان خویش و پیروان مذاهب دیگر در جهان اسلام، به دور از تنش و درگیری زندگی کنند؛ رفتار زیبا و گفتار زیبا، عامل رفع کینه‌ها و کدورت‌ها و باعث محبت و همدلی و همکاری و وحدت اسلامی است. رفت و آمدها و مذاکرات و مناظرات و زندگی آرام در کنار هم و نماز با هم و تشییع جنازه وهم عیادت بیماران و ادای حقوق اسلامی، هم فرمان الهی امام یازدهم و وصیت به شیعیان است.

در این حدیث راهبرد عالی وحدت اسلامی و راهکارهای آن آموزش داده شده است؛ دشمنان اسلام همواره در صدد بوده‌اند با ایجاد و استمرار تنش و درگیری بین مذاهب اسلامی، مانع عزت و اقتدار اسلام و مسلمانان گردند. اتحاد مسلمانان آثار و برکات فراوانی برای جامعه اسلامی دارد و راه سلطه دشمنان اسلام و صلیبی‌ها و غربی‌ها و صهیونیست‌ها بر جهان اسلام را می‌بندد.

باید همواره عوامل ایجاد تفرقه و اختلاف و درگیری فیزیکی و خونین میان مسلمانان را شناخت و از آن پیشگیری نمود و راهکارهای چهارگانه وحدت با اهل سنت در این حدیث آموزش داده شده است؛ تبیین و اثبات عقاید و فراهم نمودن زمینه هدایت و استبصار، درون همین اصول چهارگانه رفتار با مخالفان نهفته است.ارتباطات اسلامی مذاهب اسلامی تبلیغات منفی دشمنان اسلام علیه شیعه را افشا و خنثی می‌کند؛ رعایت اخلاق اسلامی عامل جذب و گرایش و آرامش و مانع خصومت و عداوت و کینه ورزی‌هاست.

سرور و خوشحالی اهل بیت‌(ع)

در این حدیث شریف، آراستگی شیعیان به صفات زیبا و فضایل اخلاقی، عامل سرور و خوشحالی اهل بیت (ع) شمرده شده است؛ اگر شیعیان مسئولیت‌های شیعه بودن را بشناسند و به آن‌ها عمل کنند و در جامعه و جهان به خوبی معروف گردند، موجبات سرور و خوشحالی پیشوایان شیعه را فراهم سازند.امام عسکری علیه‌السلام فرموده‌اند: ‌زمانی که یکی از شما شیعیان در دینش ورع بورزد ، راست بگوید و امانت را بپردازد و با مردم خوش اخلاق گردد گفته می‌شود: «هذا شیعی فیسرنی ذلک». این شعه است! پس مرا خوشحال می‌سازد. سرور اهل بیت (ع) به خود سازی پیروان اهل بیت و به پایبندی شیعیان به ورع و صداقت و امانت‌داری و حسن خلق با مردم است.

اخلاق زیبای شیعیان که مردم را به ستایش از آنان وادار کند، موجبات سرور امام عسکری علیه‌السلام را فراهم می‌سازد؛ در این وصایای امام یازدهم به شیعیان، صفات شیعه و مسئولیت‌های شیعه بودن آموزش داده شده است؛ شیعه کیست وچه صفاتی دارد؟ سرور امامان در چیست؟ در این حدیث معیارهای اخلاقی شیعه‌گری بیان شده است. انتظارات پیشوایان مذهب از شیعیان در حوزه رفتار و گفتار در این حدیث آمده است. باید این انتظارات را شناخت و برآورده نمود.در ادامه حدیث حضرت  یادآور می شوند که این صفات زیبا و فضایل اخلاقی را پیامبر خدا آورده است و فلسفه بعثت در تبیین و توسعه همین مکارم اخلاقی است.

مهمترین درس و الگوگیری از شخصیت و رفتار حضرت برای جامعه امروز ما

امام عسگری توجه خاصی به مباحث اختلافی بین شیعیان دارند، حضرت درخصوص مسایل اخلاقی فرمودند: شیعیان را به تقوا در برابر مسایل دینی و تلاش در مسیر الهی سفارش می کنم. به صداقت و راستگویی و ادای امانت نسبت به هر کسی(شایسته یا ناشایست) که شما را امین دانسته، سفارش می کنم. امانت آنان را محافظت کنید و به آنها بازگردانید.

امام حسن عسگری(ع) برای وحدت جهان اسلام و همکاری مسلمین در سطح کلان چهار مصداق را بیان کردند و فرمودند: عبادات خود را انجام دهید و با هم باشید، در نماز، عبادت، تشییع جنازه ها و مسایل غم و ناراحتی ها کنار هم باشید، در مسایل عاطفی با هم باشید و وقتی می بینید از اهل تسنن کسی گرفتار شده و بیماری دارد به او رسیدگی کنید و با او ارتباط خود را حفظ کنید و حقوق مردم و حتی مخالفین اعتقادی خود را رعایت کنید.

اگر توصیه ها و سفارشات امام حسن عسگری در هر دو بخش اعتقادات و اخلاقیات را در جامعه امروز پیاده کنیم قطعاً به سعادت خواهیم رسید.حتی حضرت در بخش عرفانی هم مطالب زیبایی دارند و می فرمایند: خلوت و سجده های طولانی داشته باشید. وصول به خداوند داشته باشید. برای رسیدن به حضرت حق و مقام قرب الهی مرکبی بهتر از نماز شب و شب زنده داری نداریم.

ویژگی های علمی امام حسن عسکری(ع)

امام حسن عسگری با وجود همه آن فشارها و سختی های  حکومت خبیث عباسى، یک سرى فعالیت هاى سیاسى و علمى در جهت حفظ اسلام و تشیع و مبارزه با افکار ضد اسلامى و ضد شیعى انجام دادند که اهم کوشش ها و تلاش هاى علمى ـ فرهنگى آن حضرت عبارت است از:

 تربیت شاگردان برجسته 

در تاریخ آمده است شیخ طوسى(ره) تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد نفر ثبت کرده است که در میان آنان چهره‌هاى برجسته و مردان وارسته‌اى، مانند: احمد بن اسحاق اشعرى قمى، ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى، عبدالله بن جعفر حمیرى، ابو عمرو عثمان بن سعید عمْرى (نائب خاص حضرت حجت)، على بن جعفر، محمد بن حسن صفار و... به چشم مى‌خورند.

تألیف کتب ماندگار

حضرت عسکرى علیه‌السلام علاوه بر تربیت شاگردان و تشویق نویسندگان، خود نیز دست به قلم برده و کتب و نامه‌هاى فراوانى را براى توسعه علم و دانش و هدایت و راهنمایى جامعه از خود به یادگار گذاشته است که به نمونه‌هایى اشاره مى‌شود:یک. تفسیر القرآن که «حسن بن خالد برادر محمد بن خالد» آن را نقل کرده است. قابل یادآورى است که امروزه کتابى با عنوان «تفسیر الامام العسکرى علیه‌السلام » موجود است که عالمان رجال و حدیث بر آن نقدها دارند و آن را غیر از نوشته اصلى مى‌دانند.دو. کتاب «المنقبة» که مشتمل بر بسیارى از احکام و مسائل حلال و حرام است به جز اینها کتب دیگرى نیز به آن حضرت منسوب است.

پاسخ به شبهات مسلمین

 از مهم‌ترین فعالیت هاى علمى حضرت عسکرى علیه‌السلام شبهه زدایی بود که در این زمینه به یک نمونه‌ اشاره مى‌شود، مردى از امام یازدهم سؤال کرد: چرا سهم الارث مردان دو برابر سهم الارث زنان است؟ مگر زن بیچاره چه گناهى دارد؟ حضرت عسکرى علیه‌السلام در جواب فرمود: براى اینکه نفقه (و خرج) به عهده مرد بیشتر از زن است؛ مرد در جهاد و جبهه شرکت مى‌کند، هزینه زندگى خانواده‌اش را باید تأمین کند، در قتل و جرح خطایى پرداخت دیه بر «عاقله» یعنى مردان فامیل واجب است، ولى زن در تمام این هزینه‌ها معاف است.

برخورد با انحرافات و تحریفات

از دیگر فعالیتهاى علمى و فرهنگى امام عسکرى علیه‌السلام برخورد با بدعت ها، تحریفات و انحرافاتى بود که در جامعه پیش مى‌آمد؛ مخصوصا اگر این انحرافات از ناحیه اهل قلم و دانشمندان و علما سر مى‌زد، حضرت نسبت به آن خیلى حساس بود، و این خود درس بزرگى است براى علما که در مقابل انحرافات، تحریفات و بدعت هایى که در جامعه ایجاد مى‌شود، سکوت اختیار نکنند.